حسابرسی داخلی بانکها و الزامات و استاندارد‌های آن

حسابرسی داخلی بانک، به دلیل اینکه ابزاری برای ارزیابی درستی فعالیت‌‌ها از جنبه های مختلف است، یکی از روش‌‌های مهم کنترلی محسوب می‌گردد، از آنجاییکه ایجاد خط مشی‌‌های حسابرسی داخلی، برای ارائه تصویر واقعی از عملکرد بانک بر عهده هیات مدیره می‌باشد، از این رو در این مقاله استاندارد‌ها و الزامات حسابرسی داخلی (جهت ارائه گزارش به هیات مدیره برای تسهیل در تصمیم گیری)، مورد بررسی قرار گرفته و در نهایت نیز طبق این استاندارد‌ها نتیجه می‌شود که استقلال، تجربه، مهارت حرفه‌ای، حوزه كار، اجرا و مدیریت فرآیند حسابرسی داخلی نسبت به سایر الزامات از اهمیت بیشتری برخوردار است.

تغییر و تحول، رقابت، ریسک و رویداد‌‌های غیرمنتظره همگی از ویژگی‌‌های محیط‌‌های کسب و کار امروزی بشمار می‌روند. در این شرایط سازمان‌‌های تجاری و بنگاه‌‌های اقتصادی در مسیر دستیابی به اهداف خویش با چالش‌‌های بیشماری روبرو هستند، بنابراین مدیریت سازمان‌‌ها همواره به دنبال یافتن راهکاری در جهت حصول اطمینان از اهداف خود می‌باشد.

یکی از موثرترین این راهکارها، طراحی و استقرار ساختار کنترل‌‌های داخلی کارا و اثربخش و بهره گیری از فرآیند حسابرسی داخلی است.

به همین جهت در این مقاله ابتدا به تعریف حسابرسی داخلی و الزامات و استاندارد‌های آن و در ادامه به ضرورت حسابرسی و کنترل داخلی در بانک‌‌ها و در نهایت به بررسی موارد مرتبط با الزامات و استاندارد‌ها در بانک‌‌ها و نتیجه‌گیری پرداخته شده است.

حسابرسی داخلی چیست؟

حسابرسی داخلی، فعالیت مستقل، اطمینان بخش و مشاوره‌ای است که به منظور ایجاد ارزش افزوده و بهبود مستمر عملکرد سازمان، طراحی و اجرا می‌شود. حسابرسی داخلی، وظیفه ارزیابی مستقلی است که توسط مدیریت سازمان برای بررسی سیستم کنترل داخلی ایجاد می‌شود . حسابرسی داخلی کفایت سیستم کنترل داخلی را از لحاظ اثر بخشی و کارآمد بودن استفاده از منابع سازمان مورد ارزیابی قرارداده و گزارش می‌دهد.

با توجه به تعریف فوق می‌توان ساختار کنترل‌‌های داخلی و فرآیند حسابرسی داخلی را ابزاری مناسب برای مدیریت و مقابله با ریسک‌های درون و برون سازمانی در مسیر حرکت سازمان‌‌ها به سمت اهداف تعیین شده به شمار آورد.

بی‌شک نقش و اهمیت ساختار کنترل‌‌های داخلی در سازمان‌‌های گوناگون متفاوت است. اندازه ریسک‌‌های تهدید کننده، ماهیت فعالیت‌‌ها و عوامل متعدد دیگری بر میزان اهمیت و نقش ساختار کنترل‌‌های داخلی و به تبع آن حسابرسی داخلی موثر است. با توجه به گستره و تنوع چشمگیر عملیات موسسات مالی بانکی و ریسک‌‌های خاص و قابل توجه آنها، می‌توان به نقش حیاتی ساختار کنترل‌‌های داخلی کارا و اثر بخش و فرآیند ارزش افزای حسابرسی داخلی در این سازمان‌ها پی‌برد.

الزامات و استانداردهای حسابرسی داخلی

انجمن حسابرسان داخلی مواردی را مشخص نموده تا سازمان‌ها با مقایسه وضعیت خود با این استانداردها، به ارزیابی شکاف بین وضعیت موجود و وضعیت ایده‌آل بپردازند. از این استاندارد می‌توان موارد زیر را برشمرد:

1. اهداف، اختیارات و مسئولیت‌ها: اهداف، اختیارات و مسئولیت‌‌های واحد حسابرسی داخلی باید به صورت رسمی در منشور واحد حسابرسی داخلی، تعریف شوند.
2. استقلال و عدم جانبداری: واحد حسابرسی داخلی باید مستقل باشد و حسابرسان داخلی باید در انجام کار خود بدون جانبداری عمل نمایند.
3. اداره کردن واحد حسابرسی داخلی: رئیس حسابرسی داخلی باید به صورت موثر واحد حسابرسی داخلی را اداره نماید تا اطمینان یابد که آن واحد برای سازمان دارای ارزش افزوده می‌باشد.
4. برنامه‌ریزی حسابرسی داخلی: رعایت قوانین، مقررات، قراردادها، محافظت از دارایی‌ها، اثربخشی و کارآیی عملیات، درستی اطلاعات مالی و عملیاتی حسابرسان داخلی. بدین منظور برای هر حسابرسی داخلی برنامه‌ای که شامل اهداف، قلمرو، زمانبندی و تخصیص منابع کار حسابرسی داخلی است باید تهیه و مستند شود.
5. انجام کار حسابرسی داخلی: حسابرسان داخلی باید اطلاعات کافی را در زمینه ­های مورد حسابرسی، داشته تا بتوانند آن را تحلیل، ارزیابی قرار داده و در نهایت مستند نمایند تا از این طریق اهداف حسابرسی داخلی را محقق سازند.
6. پایش پیشرفت: رئیس حسابرسی داخلی باید به ایجاد سیستمی جهت پایش و اطلاع رسانی نتایج برای هیئت مدیره مبادرت ورزد.
7. افشای پذیرش ریسک توسط مدیریت : رئیس حسابرسی داخلی باید گزارش ریسک­های شناسایی شده در فرآیند حسابرسی داخلی را جهت ارائه به هیئت مدیره تهیه کند.

ضرورت حسابرسی داخلی و کنترل‌‌های داخلی در بانک‌‌ها و مؤسسات اعتباری

با توجه به نقش ارزنده‌ای که حسابرسی داخلی در ارکان راهبری شرکتی، مدیریت ریسک و کنترل‌‌های داخلی به ویژه در بانک‌ها دارد، بسیاری از مراجع قانونی و دستگاه‌‌های نظارتی، در سال‌‌های اخیر، استقرار واحد حسابرسی داخلی را برای سازمان‌ها تکلیف نموده‌اند، دامنه فعالیت حسابرسان داخلی در بانک‌ها (بر خلاف بازرسی که فقط قوانین و مقررات را بررسی می‌نمایند)، شامل بررسی اثربخشی و کارآیی عملیات، گزارش صورت‌های مالی و رعایت قوانین ومقررات می‌باشد. با توجه به این اهمیت، حسابرسان داخلی بانک‌ها باید از قابلیت حرفه‌ای کافی و جایگاه و استقلال مناسب برخوردار بوده تا قادر به رسیدگی به کلیه حوزه‌‌های فعالیت بانکی باشند و با تغییر نقش خود از بررسی بخش‌‌های مالی تا ارائه خدمات اطمینان بخشی و مشاوره‌ای، نقش ارزنده‌ای در راهبری شرکتی، مدیریت ریسک و کنترل‌‌های داخلی بانک‌ها داشته باشند.

استاندارد‌ها و الزامات حسابرسی داخلی در بانک ها

اهداف و دامنه حسابرسی داخلی در بانک‌ها طبق تعریف استاندارد حسابرسی عبارتست از ارزیابی بانک از نظر مکانیسم کنترل‌‌های داخلی، نشان دادن عدم کارآیی و مخاطرات ناشی از آن‌ها، پیشنهاد کنترل‌‌های داخلی مناسب با توجه به تغییر شرایط و بررسی سیستم‌‌های اطلاعاتی مدیریتی و مالی است. هر چند که دامنه حسابرسی داخلی در بانک‌‌ها بیشتر معطوف به جنبه‌‌های مالی شده اما بر طبق تعریف، حسابرسی شامل تمامی جنبه‌‌های کنترل داخلی اعم از مالی و غیرمالی می‌شود. به همین منظور اصول 19 گانه استاندارد حسابرسی داخلی به شرح زیر می‌باشد:

1. تدوین برنامه سالانه حسابرسی داخلی با استفاده از روش متناسب مبتنی بر ریسک، شامل هرگونه ریسک با ملاحظات کنترلی مورد نظر مدیریت بانک و پیشنهاد آن به کمیته حسابرسی جهت بررسی (قبل از تصویب توسط هیئت مدیره).
2. ارزیابی و بهبود فرآیند‌های نظام راهبری، مدیریت ریسک و کنترل، با ایجاد رویکرد منظم و روشمند جهت دستیابی به اهداف شرکت، رعایت خط مشی و استراتژی بانک و گزارش نتایج به کمیته حسابرسی و هیئت مدیره و پیگیری روش‌‌های بهبود سیستم کنترل داخلی.
3. بررسی و ارزیابی مستمر سیستم کنترل‌های داخلی شرکت و ارائه شواهد حسابرسی کافی و مناسب در جهت توسعه و ارتقای سیستم کنترل داخلی منطبق با مفاهیم یکپارچه(COSO[1])، افزایش اثربخشی و کارایی در سطح عملیات، افزایش سطح قابلیت اطمینان نسبت به گزارشگیری مالی، افزایش سطح اطمینان‌دهی نسبت به رعایت قوانین و مقررات و حفاظت از منابع و دارایی‌‌های بانک.
4. ارزشیابی و ارزیابی ادغام یا تلفیق فعالیت‌‌ها و ایجاد یا تغییر در خدمات، فرآیندها، عملیات و فرآیند‌های کنترلی، متناسب با شرایط ایجاد، استقرار یا توسعه آن‌ها.
5. کمک به استقرار نظام خود‌ کنترلی در واحدها و تلاش در جهت ارزیابی تحقق اهداف و ماموریت‌‌های اصلی بانک.
6. بررسی و ارزیابی سیستم کنترل در واحد‌های صف و ستاد (ریالی و ارزی) و ارائه پیشنهادهای مورد نیاز به منظور رفع نواقص احتمالی موجود در سیستم‌‌های فعلی.
7. بررسی گزارشگری مالی و میزان رعایت استاندارد‌های حسابداری و قابلیت اعتماد و اتکای صورت‌‌های مالی بانک.
8. بررسی رعایت و اجرای صحیح آیین‌نامه‌های داخلی شرکت، اعم از مالی، معاملات، استخدامی و در صورت لزوم پیشنهاد بازنگری و اصلاح آنها.
9. به کارگیری استاندارد‌های بین‌المللی حسابرسی داخلی، رعایت قوانین و مقررات صادره توسط مراجع قانون‌گذار و رهنمودهای کمیته بال (Basel)[2] توسط واحد حسابرسی داخلی بانک.
10. حسابرسی عملکرد واحد‌های عملیاتی (اعم از ستاد و شعب) با اهداف و استراتژی‌های تعیین شده به منظور حصول اطمینان از کارآیی و اثر بخشی در کلیه سطوح سازمانی بانک.
11. اجرای برنامه سالانه مصوب هیئت مدیره شامل هرگونه وظایف و نیاز‌های مورد درخواست مدیریت بانک و کمیته حسابرسی.
12. ارائه گزارش‌‌های دوره ای منظم (در صورت نیاز گزارش‌‌های موردی) در خصوص خلاصه نتایج حاصل از فعالیت‌‌های واحد حسابرسی داخلی به کمیته حسابرسی و هیئت مدیره بانک.
13. شرکت در جلسات دوره‌ای منظم با کمیته حسابرسی برای بحث و تبادل نظر درباره نتایج حاصل از رسیدگی ها.
14. انجام اقدامات لازم به منظور حصول اطمینان از مدیریت کارآمد و اثر بخش نیروی انسانی و منابع در اختیار.
15. همکاری در فرآیند رسیدگی به فعالیت‌‌های مشکوک به تقلب در شرکت (و یا فعالیت‌‌های پول‌شویی) با سایر واحدهای ناظر و هشدار به موقع و مناسب به مدیریت شرکت و کمیته حسابرسی (و یا مسئول مبارزه با پول شویی)
16. تدوین برنامه استراتژیک آموزش و ارتقای کارکنان واحد حسابرسی داخلی و پیگیری عضویت کارکنان واحد حسابرسی داخلی در موسسات و سازمان‌‌های حرفه‌ای داخلی و بین‌المللی.
17. فرهنگ‌سازی از طریق اطلاع رسانی مناسب به مدیران و کارکنان شرکت در خصوص حسابرسی داخلی و ماهیت ارزش افزایی آن و همچنین برقراری ارتباط موثر با مدیریت ارشد، مشتریان و سایر ذینفعان شرکت توسط واحد حسابرسی داخلی در جهت بهبود روابط کاری و افزایش سطح آگاهی‌‌های مربوط به فعالیت حسابرسی
18. مدنظر قراردادن دامنه رسیدگی‌‌های حسابرسان مستقل و تعامل با آنان به منظور انجام حسابرسی بهینه شرکت با هزینه معقول و نیز ارائه اطلاعات و مستندات به حسابرس مستقل شرکت طبق مقررات و همچنین پیگیری موارد مطروحه در گزارش حسابرسی بانک و شرکت‌‌های تابعه
19. ارائه گزارش‌‌های برون سازمانی به نهاد ناظر(بانک مرکزی، بورس و ….) با کسب مجوز از مدیریت بانک و همچنین بررسی گزارش‌‌های ارسالی توسط سایر واحد‌های بانک به خارج از سازمان

نتیجه گیری

1. فرآیند حسابرسی شامل برنامه ریزی دقیق، شناخت از سیستم یا وضعیت موجود بانك، ارزیابی صحیح از ریسك و كنترل، ارتباطات خوب و مستندسازی واقعی و كامل می‌باشد از این رو گستره حسابرسی داخلی وسیع است و حوزه‌‌های اصلی مانند سیستم‌‌های کنترل داخلی، رویه‌‌های مدیریت ریسک، سیستم‌‌های اطلاعات مالی، پایبندی به الزامات قانونی و مقرراتی و بررسی‌‌های خاص را در بر می‌گیرد. با توجه به آنچه گذشت، از الزامات حسابرسی داخلی که تحت عنوان استاندارد‌های حسابرسی داخلی انتشار یافته است می‌توان به موارد زیر از جمله مهم ترین آن‌ها اشاره کرد: استقلال، تجربه، مهارت حرفه ای، حوزه كار، انجام فرآیند حسابرسی داخلی، مدیریت فرآیند حسابرسی داخلی.
2. در همین چارچوب واحد حسابرسی داخلی مجموعه بانكی كشور وظیفه دارد حوزه كاری خود را آنچنان گسترده كند كه بتواند انجام امور حسابرسی مالی، حسابرسی دارایی ها، حسابرسی ارزش پولی و كنترل خودارزیابی را عهده‌دار شود.

مراجع

1. Mustafa Üç.(2015). The Perceptions on IIA’s Standards and Internal Audit Quality: Evidence from Albania Banking Industry. https://www.researchgate.net/publication/272641700.

2. NANCY MORAA ONDIEKI.(2012). EFFECT OF INTERNAL AUDIT ON FINANCIAL PERFORMANCE OF COMMERCIAL BANKS IN KENYA. https://erepository.uonbi.ac.ke/.

3. Rasoava Rijamampianina.(2016). A qualitative analysis of the internal audit function in the banking sector. https://www.researchgate.net/publication.

[1] طبق تعریف توسط کارگروه سازمان‌های پشتیبان مالی کمیسیون تردوی (موسوم به COSO) در نشریه کنترل داخلی چارچوب یکپارچه کنترل داخلی فرآیندی است که برای فراهم کردن اطمینان معقول از دستیابی به سه گروه اهداف

1. اثربخشی و کارایی عملیات،
2. اتکاپذیری گزارشگری مالی، و
3. رعایت قوانین و مقررات لازم‌الاجرا

طراحی می‌شود، و توسط مدیران و کارکنان سازمان به اجرا در می‌آید.

[2] کمیته نظارت بر بانکداری بازل یا کمیته بال (به انگلیسی: Basel Committee on Banking Supervision یا BCBS) مرکب است از نمایندگان ارشد بانک‌های مرکزی تعدادی از کشورهای گروه ده است که معمولاً هر سه ماه یک بار توسط بانک تسویه‌های بین‌المللی به عنوان دبیرخانه دائمی آن در شهر بازل سوئیس تشکیل می‌گردد و به همین دلیل به کمیته بازل معروف شده‌است. کمیته بازل دارای قدرت قانونی نیست، ولی اکثر کشورهای عضو آن به‌طور ضمنی موظف به اجرای توصیه‌های آن هستند.