تحولات صنعت بانکداری: بانکداری دیجیتال، بانکداری مجازی، بانکداری باز

از چندین سال قبل دستگاه های ATM و کارت های اعتباری به تدریج به دنیا معرفی و در کشورهای مختلف توسط مردم استفاده شدند، اما هیچ کس گمان نمیکرد که این کارت ها و دستگاه ها آغازگر تحولی عظیمی در صنعت بانکداری باشند، اتفاقی که به مرور باعث شد تا مراجعه حضوری به شعبات بانک ها هر روز کمتر شود و مشتریان بانک ها نیز خدمات غیر حضوری بیشتری را طلب کنند، چرا که بانکداری سنتی به دلیل شیوه های عملکردی در قرن حاضر پاسخگوی نیازهای مشتریان و زندگی مدرن و ماشینی آنها نبود. بنابراین با پیشرفت تکنولوژی و تغییر در سبک زندگی روزمره مردم جهان، صنعت بانکداری نیز با تحولات شگفت انگیزی رو به رو شد، در این مقاله سعی شده تا سیر بانکداری و مسیر دگرگونی شیوه های بانکداری به طور کامل شرح داده شود اما در ابتدا لازم است به طور مختصر به تاریخچه بانکداری در ایران و جهان اشاره شود.

امروزه، نقش صنعت بانکداری به عنوان توسعه پایدار در سیستم پیچیده اقتصادی جهان انکار ناپذیر است. گفته شده است که تاریخ بانک و بانکداری از زمان پیدایش پول شروع میشود و تاریخش به همان قدمت تاریخ پول است. سیستم بانکداری در همه جای جهان قلب توسعه اقتصادی است. نقش بانک‌ها سازگار با ماهیت اقتصادی و اجتماعی جوامع در جذب سپرده‌ها و اعطا وام‌ها است، بنابراین می‌توانیم آن‌ها را به عنوان عامل اصلی توسعه پایدار به شمار آوریم. بانک یک موسسه مالی است که سپرده‌ها را از افراد دریافت و اعتبار ایجاد می‌نماید.

اصطلاح بانک از واژه (Banko) در زبان ایتالیایی به معنای نیمکت گرفته شده است. در قرون وسطی ایتالیایی‏ها به هنگام انجام معاملات تجاری بر روی نیمکت می‌نشستند. این واژه به تدریج تغییر کرد و به واژه (Bank) که یک واژه آلمانی است، تبدیل شد. بانکداری، حتی قبل از ظهور پول رایج، با پیدایش اولین سکه‌های ضرب شده آغاز شده است. بانکداری در سراسر تاریخ به دو صورت صدور ارز و ذخیره ثروت رواج داشته و با ظهور اسکناس‌ها وظیفه تجمیع دارایی‌ها را به عهده داشته است. حتی نخستین امپراطوری‌ها به برخی از انواع بانکداری برای مدیریت تجارت و حفظ جریان کالاها و خدمات نیازمند بودند.

بانکداری	تاریخچه	اولین بانک رسمی	سال تاسیس
شروع بانکداری در جهان	از قرن 18 قبل از میلاد، مردم سکه ها و طلاهای خود را جهت نگهداری به معابد می­سپاردند و این اولین نشانه های بانکداری در جهان بود	نخستین موسسه مالی خصوصی با نام “بانک” در ونیز تحت حمایت دولت ایجاد شد	1157 میلادی
شروع بانکداری در ایران	بسیاری از منابع تاریخچه بانکداری در ایران را به دور هخامنشی نسبت می­دهند در این دوره با تصرف دو کشور لیدی و بابل اولین بانک توسط فردی بابلی با نام اگیبی و پسران تاسیس شد	“بانک جدید شرق” که مرکزش در لندن بود و محل فعالیتش در ایران و در میدان توپخانه بود	1266              هجری شمسی

 اما به مرور زمان و ایجاد تحولات در تکنولوژی، تغییرات صنعت بانکداری طبق مراحل زیر اتفاق افتاد که در ادامه به شرح هریک و ویژگی های آنها خواهیم پرداخت :

1. بانکداری سنتی
2. بانکداری الکترونیکی
3. بانکداری دیجیتال
4. بانکداری مجازی
5. بانکداری باز

بانکداری سنتی

بانکداری سنتی همان نوع بانکداری معمول در دنیاست که بر دریافت و پرداخت بهره مبتنی است. در این نوع بانکداری، بانکها سپرده های مردم را دریافت می کنند و در قبال دریافت این سپرده ها به آنها «بهره» می پردازند.

از سویی دیگر، با تجمیع این سپرده ها، آنها را به صورت «وام» در اختیار گروه دیگری به نام «سرمایه گذاران» قرار می دهند. سرمایه گذاران در قبال دریافت وام به بانک بهره می پردازند. بهره دریافتی و پرداختی از سوی بانک نرخ معینی دارد که به  «نرخ بهره» مشهور است. مابه التفاوت نرخ بهره دریافتی و پرداختی درآمد بانکها را تشکیل می دهد.

درتعریفی کاملاً جداگانه بانکداری سنتی بانکداری به شیوه متداول در گذشته یعنی استفاده از شعب فیزیکی و انجام عملیات فیزیکی از طریق کاغذ و قلم و مراجعه حضوری مشتریان به بانک می باشد. این نوع بانکداری نقطه مقابل بانکداری الکترونیک قرار دارد.

به بیان دیگر بانکداری سنتی توسط مکانهای فیزیکی مشخص می شود که در آن مشتریان می توانند برای دسترسی به خدمات مالی به شعب مراجعه کنند و به صورت حضوری با کارمندان تعامل داشته باشند. از جمله دفتر مرکزی ثبت شده و مجوز سختگیرانه دولت برای فعالیت در هر ایالت یا کشور. این نوع بانکداری توسط بانکهای تجاری بزرگ ، بانکهای خرد مالی، اتحادیه های اعتباری و غیره ارائه می شود.

* مزایای بانکداری سنتی

امنیت مالی مهمترین ویژگی مثبت بانکداری سنتی است، چرا که شما همیشه مطمئن هستید که پول شما بدون در نظر گرفتن تلفاتی که ممکن است بانک متحمل شود، ایمن و بیمه شده در دسترس است. برای مثال اطلاعات یا پول موجود در حساب شما با عواملی از جمله هکرهای اینترنتی، اعتراض کنندگان و سایر تهدیدهای امنیتی در این نوع بانکداری وجود ندارد.

* معایب بانکداری سنتی

1-پیچیدگی در سیستم رسیدگی به شکایات مشتری

 اگرچه بانک های سنتی خدمات مشتری چهره به چهره را ارائه می دهند، اما بعضی اوقات برای حل شکایات مشتری نسبت به بانک های اینترنتی زمان بیشتری می گیرند. این روش همچنین به یک سری کاغذ و بوروکراسی اداری نیاز دارد تا پردازش شود که می تواند موجب اتلاف وقت مشتری شود.

2- در دسترس نبودن

بانک های سنتی ساعات اداری و روزهایی را که در آن فعالیت می کنند تعیین کرده اند. این بدان معنی است که شما فقط می توانید در این بازه زمانی به بانک ها مراجعه کنید. از این رو، اگر در خارج از این ساعت­ها یا روزها نیاز به خدمات بانکی دارید، فقط می توانید با نمایندگان آنلاین آنها تماس بگیرید یا تا روز/ساعت بعد منتظر بمانید.

3- اتلاف انرژی و آسیب به محیط زیست

 به دلیل انجام خدمات بانکی با استفاده از کاغذ و فرم های فیزیکی در این شعبات، رفت و آمدهای مکرر و مراجعه به شعب خسارات جبران ناپذیری به محیط زیست وارد میشود.

2- بانکداری الکترونیکی

استفاده ازتکنولوژی باعث شد بانکداری سنتی به تدریج جای خود را به بانکداری الکترونیک بدهد. بانکداری الکترونیک، مفهوم ساده‌ای است که از پیچیدگی‌های فعل و انفعالات بانکی کاسته و طیف گسترده‌ای از خدمات را به همراه داشته است. به عبارت دیگر به مجموع تراکنش‌های بانکی که مشتری مجاز است با استفاده از شبکه‌های الکترونیکی و مخابراتی به‌ صورت اینترنتی و بدون استفاده از کاغذ، در طول روز در هر زمان و مکان انجام دهد بانکداری الکترونیکی گفته می‌شود. خدماتی که مشتریان برای انجام آنها در گذشته مجبور بودند حتماً به شعب بانک مراجعه کنند.

در بانکداری الکترونیک، تراکنش‌ها به‌صورت سراسر رمزگذاری‌شده و از طریق بستر اینترنت انجام می‌شود که کاملاً امن است. از کاربردهای بانکداری الکترونیک می‌توان به انتقال الکترونیکی وجه، واریز حقوق و دستمزد، پرداخت قبوض و دستگاه‌هایATM اشاره کرد. بانکداری الکترونیک، انتقال پول کاغذی را از مکانی به مکان دیگر و حتی فردی به فرد دیگر بسیار کاهش داده است؛ چراکه باعث شد همه انتقالات پولی و فرآیندهای بانکی در بستر اینترنت و به‌صورت الکترونیکی بدون نیاز به حضور فیزیکی مشتریان در بانک صورت بگیرد.

سیستم‌های رایانه شخصی، تلفن همراه و تلفن ثابت، دستگاه‌های خودپرداز و دستگاه‌های کارتخوان، انواع کانال‌های بانکداری الکترونیک محسوب می‌شوند که استفاده از این کانال‌ها باعث شد تا فرایندهای بانکی تسهیل­تر شوند. برخی از مزایا و معایب بانکداری الکترونیک به شرح زیر میباشد:

* مزایای بانکداری الکترونیک

1. استفاده از کانال های ارتباطی متنوع
2. افتتاح حساب راحت: افتتاح حساب و مدیریت حساب بانکی آسان
3. پرداخت قبوض: امکان انتقال وجه و پرداخت قبوض آسان
4. گزارش تراکنش ها: امکان بررسی راحت گردش حساب و گزارش گیری
5. صرفه جویی در زمان: بدون مراجعه حضوری و ایستادن در صف های طولانی
6. بدون محدودیت زمانی: ۷ روز هفته به صورت ۲۴ ساعته
7. سریع و آسان: امکان مدیریت چند حساب بانکی
8. کنترل حساب: امکان چک کردن موجودی، گردش حساب و … در هر زمان و در هر مکان

*معایب بانکداری الکترونیک

1. یادگیری سخت: سخت بودن یادگیری برای افراد سن بالا و افراد کم سواد
2. محدودیت دسترسی: قابلیت استفاده تنها در صورت در دسترس بودن اینترنت
3. هک اکانت: امکان هک شدن و دزدی از حساب
4. تراکنش ناموفق: امکان از دست رفتن تراکنش مالی به دلیل قطع بودن اینترنت و یا سرور بانک
5. امنیت پسوورد: امکان استفاده راحت هر شخص دیگر با دانستن پسورد شما
6. پیامک های آزاردهنده: امکان ارسال پیامک برای هر تراکنش یا خدمات بانکی که در طول زمان میتواند آزاردهنده باشد

به طور کلی مقایسه بانکداری سنتی با بانکداری الکترونیکی به این ترتیب میباشد :

بانکداری سنتی	بانکداری الکترونیکی
محدودیت دسترسی از لحاظ زمانی و مکانی	عدم محدودیت در دسترسی
ارائه خدمات محدود	ارائه خدمات نامحدود
ارائه خدمات به شیوه ایستا	ارائه خدمات مطابق با نیاز مشتری
متکی بر شعب فیزیکی	متکی بر تکنولوژی و فناوریهای روز دنیا
کارکرد در روزها و ساعات زمانی خاص	کارکرد بدون محدودیت زمانی
ساختار مبتنی بر نیروی انسانی	ساختار مبتنی بر رایانه

3- بانکداری دیجیتال

بانکداری دیجیتال به معنای ارائه تمامی خدمات بانکی )شامل دستگاه خودپرداز (ATM)، کارت‌خوان (POS)، اینترنت بانک، موبایل بانک، بانکداری تلفنی و غیره (به‌صورت دیجیتال است که لزوم مراجعه به شعبه را از بین می‌برد. از جمله مزایای بانکداری دیجیتال برای مشتری دردسترس‌بودن، امنیت بیشتر و صرفه اقتصادی و برای بانک، کاهش هزینه‌های عملیاتی و خطا و همچنین بهبود خدمات اس. 

بانکداری دیجیتال به ظاهر تفاوت زیادی با بانکداری الکترونیک ندارد اما خدمات گسترده‌تری را به مشتریان ارائه کرده و باعث پررنگ‌تر شدن نقش بانک‌ها در زوایای مختلف زندگی افراد می‌شود. بانکداری دیجیتال در پی ایجاد سبک نوینی در نظام بانکداری است، دیجیتالی کردن تمامی مراحل و فرآیندهای موجود در بانکداری سنتی از مرحله صفر سبک جدیدی است که در بانکداری دیجیتال محقق میشود اما آنچه در بانکداری دیجیتال تعیین‌کننده محسوب می‌شود، شناخت مشتری و رفتار او و بهبود تجربه مشتریان است.

“درواقع مشتری، محور اصلی خواهد بود؛ نه محصول”

در بانکداری دیجیتال هر مشتری دارای هویت مستقلی است که بانک بر اساس آن هویت و عملیاتی که تاکنون توسط او صورت گرفته است پیشنهاد و خدمات خود را ارائه میکند، در این نوع بانک مشتری حق انتخاب محصولات سفارشی سازی شده را دارد. به بیان دیگر بانکداری دیجیتال ارائه یک محصول نیست بلکه مجموعه ای از فرآیندهای مکانیزه ای است که هدف آن تغییر زندگی انسان­هاست.

تفاوت بانکداری الکترونیک و دیجیتال در این است که در بانکداری دیجیتال، بانک فقط به مبادلات مالی فکر نمی‌کند بلکه به سلایق مشتریان احترام می گذارد و به آنها توجه دارد. جنسیت، سطح سواد، رنگ مورد علاقه، مقصد سفر و… باید در بانکداری دیجیتال به شکل درخواست آورده شود و بانک به آن در قالب خدمات متنوع پاسخ دهد. در بانکداری دیجیتال اطلاعات مشتریان تجزیه ‌و تحلیل می‌شود و این داده‌ها زیرساخت یک بانک دیجیتال را برای ارائه خدمات بیشتر و متنوع تر تشکیل‌ می‌دهد.

این موضوع به بانک کمک می‌کند تا بر اساس تحلیل رفتار مشتری بتواند سرویسی را ارائه دهد که این سرویس مختص همان مشتری است. یعنی بانک به همه مشتریان به یک شکل سرویس نمی‌دهد. برای مثال اگر بر اساس رفتارهای مشتری، مشخص شود مشتری در بازه‌های سه‌ ماهه سفر می‌کند بانکداری دیجیتال باعث می‌شود گزینه‌های مورد علاقه مشتری به همراه پیشنهاد سفر به او ارائه نماید. همچنین بانک در پس­اندازکردن برای رسیدن به بودجه مورد نظر برای سفر او را همراهی می‌کند؛ پیشنهاد تسهیلات در این زمینه به او داده می‌شود، در انتخاب بلیت به او کمک می‌کند و در فراهم‌کردن مقدمات سفر مثل بیمه مسافرتی نیز همراه اوست.

مهم ترین کلیدواژه در بانکداری دیجیتال “فرآیند” است چرا که در این نوع بانکداری همه خدمات و سرویس ها به صورت فرآیندی و غیرحضوری ارائه میشود.

4- بانکداری مجازی

نوع دیگری از بانک‌ها که خدمات بانکداری اینترنتی را ارائه می‌دهند «بانک‌های مجازی» هستند که تنها از طریق اینترنت و موبایل با مشتریان خود در ارتباطند. با انتخاب این بانک‌ها مشتریان نیازی به مراجعه فیزیکی به شعبه و گشایش حساب ندارند. کارمزد این بانک‌ها به نسبت سایر بانک‌ها بسیار کمتر است زیرا هزینه‌های جانبی آنها به‌دلیل عدم وجود ساختمان‌های فیزیکی بسیار پایین است. به عنوان نمونه بلو بانک یکی از مدل های بانکداری مجازی در ایران میباشد که فعالیت خود را از سال 1398 آغاز نمود.

5- بانکداری باز

بانکداری باز یکی از دستاوردهای بانکداری مجازی است که با استفاده از رابط برنامه ­نویسی کاربردی (API) برای ارائه دهندگان خدمات پرداخت الکترونیک دسترسی آزاد به بانک ها، تراکنش ها و سایر داده های مالی را فراهم میکند. بانکداری باز امکان شبکه‌سازی حساب‌ها و داده‌ها را در بین بانک ها و موسسات مالی برای استفاده بهتر مشتریان و ارائه‌دهندگان خدمات پرداخت الکترونیکی را فراهم کرده و به سرعت در حال تبدیل شدن به منبع اصلی نوآوری و تغییر دهنده شکل سنتی مفهوم بانکداری است. استفاده از خدمات بانکداری باز در ایران با مزایا و چالش های زیادی دست به گریبان می باشد، ولی با توجه به خدمات متنوعی که در این شکل از بانکداری وجود دارد، همچنان مورد توجه بسیاری از کسب و کارها در مدیریت خدمات بانکی به حساب می آید و با سرعت بیشتر در حال رشد و توسعه می باشد.

بهبود تجربه مشتری، مهمترین هدف بانکداری دیجیتال

همانطور که پیشتر عنوان شد بانکداری با صرافان آغاز و تا به حال با شکل کنونی ادامه یافته است. اما در عصر بانکداری دیجیتال بانک‌ها تحت رقابت شدید با دیگر بانک‌ها و فین‌تک‌ها هستند. نوآوری‌های جدید از جمله استفاده از چت بات ها و بانکداری باز نقش مهمی در رشد و بالندگی بانک‌ها دارد و به آن‌ها اجازه می‌دهد تا با چالش‌های پیشرو روبرو شوند و مشتریان بیشتری را جذب کنند. همین امر موجب بهبود کیفیت خدمات مالی به مشتریان می‌شود. به طور کلی بانک ها در صورتی میتوانند در زمینه بانکداری پیشرفت داشته باشند و با بانکداری کشورهای توسعه یافته رقابت کنند که خود را محدود به خدمات کنونی نکنند و به طور پویا و پیوسته شیوه های جدیدی را برای بازاریابی از مشتریان به کار ببرند. به تحقیق بازار و بررسی سلایق و خواسته های مشتریان (نیازسنجی از مشتریان) بپردازند و با پیشرفت تکنولوژی های روز دنیا در حوزه بانکداری به طور مداوم همراه باشند تا از این طریق خدمات متنوع تری را به مشتریان ارائه کرده و رضایتمندی مشتریان را تضمین نمایند.

منابع :

Digital Banks Vs. Traditional Banks: David Meets Goliath

https://statrys.com/blog/digital-versus-traditional-banks

https://transfy.io/blog/traditional-banking-vs-mobile-banking

https://relayfi.com/blog/digital-bank-vs-traditional-bank

https://www.idfcfirstbank.com/finfirst-blogs/mobile-banking

The Difference between Mobile banking, Digital Banking and Virtual Banking

https://medium.com/@community_13800/the-difference-between-mobile-banking-digital-banking-and-virtual-banking-2daa250b1f96